از کتاب تا صحنه

· مقدمه

وقتي نخستين اجراي يك نمايش با تشويق تماشاگران و دريافتِ آخرين پالتو از رختكن تآتر به اتمام می‌رسد و تماشاگران ساختمان تآتر را ترك مي‌كنند، يك واقعه‌ي نمايشی به پايان رسيده است. واقعه‌ای كه تماشاگران را در دو، سه و شايد چهارساعت متحير، عصباني يا خسته‌كرده است.

كمتر ‌كسي به فكرش مي‌رسد كه براي اين واقعه‌ي گذرا ماه‌ها تداركات و برنامه‌ريزي ضرورت داشته و علاوه بر بازيگرانِ صحنه، نزديك به چهارصد نفرِ ديگر در پشت صحنه، با توجه به بزرگي و اهميت تآتر، مشغول بوده اند تا يك چنين شب‌تآتري را برای تماشاگران ممكن کنند.

· سيستم تآتر آلمان

ِبيشتر تآترهاي آلمان در مالكيت عمومي هستند. شهر، استان و انجمن‌ها مجريان قانوني اين تآترها هستند. تآتر خصوصي در آلمان خيلي نادر است.

سيستم تآتر آلمان داراي پايه‌هاي ساختارمندي است كه تقريبا براي سد تآتر، از كونستانس تا شلِسويگ يكسان است و آن عبارت است از: برنامه‌ريزيِ نيروي انساني (مسوول تآتر، امور اداري، سوليست، اركستر، كََُر، بالت، صحنه‌پردازي، تكنسين‌ها)؛ اجراهاي متفاوت جديد و دوره‌يي، كمك‌هاي مالي توسط صندوق عمومي و تآترها و همچنين تماشاگران (آبونمان، انجمن‌هاي تآتري و تآتر مردم).

اكثر تآترها مدل تركيبيِ ارايه‌ي برنامه‌ها؛ موزيك - ‌تآتر (اپرا، اپرت، بالت) و «تآتر كلامي» (بازيگري) را در پيش مي‌گيرند. در برخي شهرهاي بزرگ، سازمان تآترها بر اساس نوع كار تفكيك شده اند. مثلا در برلين، هامبورگ، دوسِلدُرف، كلن، مونيخ و فرانكفورت اپراها و تآترها كاملا جدا از يكديگر به كار خويش مشغولند. اندك شماري از شهرهاي متوسط (براي مثال هاگِن و گُتينگِن) تنها داراي تآتر موزيكال و يا «تآتركلامي» هستند.

اين سيستم تآتري بر چه اساس مالي استوار است؟ تآتر آلمان پيش از همه هدف‌هاي هنري، و نه تجاري، را دنبال مي‌كند. براي آنكه اين سيستم بتواند هدف‌هاي هنري را ترجيح دهد، به پول بيشتري از آنچه توسط فروش بليط به دست‌مي‌آيد، نياز است. اين مبلغ كسري بودجه توسط صندوق دولت تامين مي‌شود. البته نخستين گام توسط تماشاگر تآتر با خريد بليط برداشته مي‌شود.

آزادي هنري براي تآترورزان از يك‌سو و بليط ارزان با سوبسيد دولتي از سوي ديگر دو ستون اصلي سياست‌گذاري تآتر آلمان است. اين شيوه‌ي دولتيِ تآتر كه مي‌توان آن را تا قرن 19، حتي بخشا تا قرن 18 دنبال كرد، موجب حسرت كشورهاي صاحب تآتری چون انگلستان، فرانسه و آمريكا ‌شده است. چرا كه در اين كشورها تقريبا فقط تآتر خصوصيِ انتفاعي و تنها تعداد كمي تآتر وجود دارد كه از كمك‌هاي دولتي برخوردار هستند، وجود دارد.

بودجه‌ي دولتي هرسال توسط مجلس شهر يا مجلس استان تصويب ميِ‌شود. به همين جهت بايستي در تآتر آلمان نه تنها امور هنري بلكه امور اقتصادي تآتر برنامه‌ريزي و بررسي شود.

اكنون در اين ارتباط مي‌توانيم به برخي آمار توجه كنيم. «اتحاديه صحنه‌ي آلمان»، که متشكل از علاقه‌مندان، تآترورزان، مسوولين و مديران تآتر است، سالانه آماري ارايه مي‌دهد که ما در اينجا براي نمونه فصل‌های تآتري سال‌های 1983/1984 بررسی می‌کنيم:

· ساختار اداري و مديريت

در تمامي تآترهاي آلمان همواره ساختار همانندي را مي‌بينيد. اين ساختار به‌سان دوران «تآتر محوطه‌يي» هنوز هم هِرَم‌گونه است و به سه بخشِ بزرگِ وظايف تقسيم مي‌شود: هنري، فني و اداري.

(مقايسه‌كنيد با نمودار صفحه‌ي بعد).

در راس تآتر مدير آن قراردارد كه از سوي مسوولِ حقوقيِ (شهر يا استان) تآتر براي مدت حداقل سه تا پنج سال به اين مقام منصوب مي‌شود. وي مسووليتِ هنري، سازماندهي، و اكثرا نتايج اقتصادي تآتر را به عهده دارد. وي پاسخگوي برنامه‌‌هاي نمايشي تآتر است و بايستي كه بخش‌اختصاص بودجه و مسوولينِ حقوقي را مطلع سازد. او همچنين گزينش و تامين نيرويِِ بخش هنريِ تآتر (كارگردان، بازيگر) را نيز به عهده دارد. به طور معمول مدير تآترهاي امروز هيچ تصميم استخدامي يا مالي را بدون مشورت و بحث با مسوولينِ مربوطه‌ي آن بخش (كارگردان، طراح صحنه، دراماتورگ، مسوول اداري) انجام نمي‌دهد. تصميم نهايي و حقوقي در اكثر موارد به عهده‌ي مدير تآتر است. مديران تآترها عمدتا از کارگردانها يا فارغ‌التحصيلان رشته‌ی «ادبيات و علوم تآتری» Theaterwissenschaft و در اندک‌مواردی از بازيگران تآتری انتخاب می‌شوند.

تآتر جزيره‌ي ديگري است براي کشف. آنقدر در اين کار عرصه‌هاي فروان، امکانات و گونه‌هاي نمايشي متنوع وجود دارد که آدمي نمي‌تواند در طول زندگي خويش به همه‌ي انها اشراف و تبحر بيابد. پتر اشتاين

انسان بايد تآتر را ابتدا به عنوان يك محلِ توليد ببيند. مانند هزاران مركز توليد خصوصي (كارگاه‌ها و كارخانه‌هاي كوچك) كه هدف اصلی آنها توليد است. توليد تآتر «هنر» است. براي آنكه اين توليد عملي شود، تنها نياز به كارگردان، طراح‌صحنه و پيش از همه بازيگر نيست، بلكه علاوه بر اينها تعداد فراواني كارگران فني و افزارمند ورزيده ضروري‌ست. در اين کار بايد به ديگر شروطی همچون ايجادِ ساختارِ توليد و سازماندهي با عملكرد دقيق، توجه کرده و آنها را احيا کنيم. بدون همه‌ي اين عوامل، نيرو‌ها و پديده‌هاي توليدي امروزه امر حساس و چندلايه‌ي توليد «تآتر» ميسر نمي‌شود.