نیلوفر بیضایی
قسمت دوم
می دانيم كه در درون جتبش فمينيستی جريان های فكری مختلف وجود دارد . تا آنجا كه به تئاتر مربوط می شود ، زنانی از همه ی جهت های فكری موجود در جنبش فمينستی در پايه ريزی و بنيان گذاری شاخه ای ازتئاتر بنام " تئاتر فمينيستی " سهيم بوده اند. در يك تعريف عام از تئاتر فمينيستی می توان گفت كه نوعی از تئاتر است كه از ديد زنانه و توسط زنان سيستم و فرهنگ مردسالارانه ی حاكم بر جوامع را به زير علامت سوال می كشد . بهمين دليل است كه اين نوع تئاترفرهنگ حاكم فاصله می گيرد و نوعی تئاتر" آلترناتبو" محسوب می شود . تحقيق در مورد تئاتر فمينيستی بايد در ورای انواع نقد تحليلی موجود انجام گيرد ، چرا كه دارای خصوصيات مستقلی است كه تا شناخته نشوند ، هر نوع بحث تحليلی را به اشتباه وا می دارند . ژانل رايشلت معتقد است كه تئاتر فمينيستی و تئوری تئاتر برشت از دو نظر دارای نقاط مشتركند . يكی اينكه هر دو در تعريف ّ تئاتر پلاتفرم ّ جای می گيرند و ديگر اينكه هر دو قوانين اجرای نمايشی رايج فرهنگ حاكم مردسالارانه را در هم می ريزند. جين گالوپ معتقد است كه : مطرح ساختن تفاوت ميان دو جنس بدون قصد متضاد انگاشتن آنها شايد تمام مشغوليت فمينيسم باشد . اگر اين بحث را به تئاتر منتقل كنيم كه در شكل كلاسيك خود هميشه ورطه ی نبرد تضادها بوده است، نبرد طبيعت و فرهنگ ، نبرد انسان و خدا ، تا حدودی به اصل مشكل نزديك شده ايم . پست مدرنيسم نيز بدرستی تئاتر كلاسيك را به نقد می كشد . تئاتر كلاسيك با همه ی عظمتش تنها توانست دو صحنه ی "تراژيك" و "كميك" را به عرصه ی وجود بياورد. تئاتر امروزتنها ازطريق تجديد نظر در گذشته ی خود است كه می تواند به حيات ادامه دهد . گالوپ معتقد است كه استفاده از واژه ی "درام روايتی غرب" در مورد تئاتر كلاسيك شايد درست تر باشد . به اعتقاد او تئاتر امروز" آوانگارد" شده است . تئاتر آوانگارد امروز ديگر چون تئاتر تراژيك و كميك به قهرمان و نقطه ی اوج نياز ندارد . تئاتر امروز تئاتر اكسيون و حركت است.
با اينهمه به اعتقاد او فرمهای اجرايی امروز با تئاتركلاسيك در تضاد نيستند ، بلكه ادامه ی منطقی آن هستند . ما به تئاتر نمی رويم تا تنها ببينيم ، بلكه می خواهيم ديده شويم . می خواهيم از نگاه در آينه ای بازگرديم كه انكار جريان جاری را منعكس كند ، تا بتوانيم نگاه مرسوم را در ذهنمان بشكنيم . تئاتركلاسيك اما چگونگی شكستن اين نگاه را به ما نشان نمی دهد .
ماری لويیزه فلايسر يكی از زنان نمايشنامه نويس است كه علاوه بر بيان مسئله ی زن در جامعه ی مردسالار در نمايشنامه ی خود بنام ّپرده ای در سر ّ بر فرم نمايشی و شكل شخصی توليد هنری خود تاكيد می ورزد و متهم می شود كه ساختمان فكری دراماتيك ندارد . ولی ايراد در چيست ؟ او از آنجا كه اين آزادی را برای خود قائل می شود كه خواسته خود را دنبال كند، مرزهای تئاتر را تا بيرونی ترين سطح می گشايد و بدنبال غير ممكن هاست .
اورزولا كرشل در مصاحبه ای می گويد : درام از پايان عمر آغاز می شود . چيزی ديگر آنطور كه بوده نيست. چقدر مرگهای مرده ، چقدر خشونت ، چقدر فرياد . و اينهاهمه فانتزيهای عصبی مردانه . من تابحال هيچ انديشه ی دراماتيكی را در مورد تولد، در مورد آغاز زندگی نشنيده ام . منظورم نيست كه حتما تولد را بعنوان يك اكت نمايشی آرزو می كردم ، ولی بی اعتنايی به اين مرحله بسيار سوال بر انگيز است ، چرا كه بعنوان واقعه ی دراماتيك برسميت شناخته نمی شود .
سال ٦٨ نقطه عطفی در تئاتر فمينيستی محسوب می شود . چرا كه در اين سال بحرانهای سياسی و اجتماعی در اروپا اوج گرفتند و سياستهای فرهنگی و جنسيتی دستگاههای حاكم بزير علامت سوال كشيده شدند . حركت سازمانهای زنان در اين دوره بر روی شكل گيری اولين تظاهرات سياسی تاثير مستقيمی داشت . در همين دوره بود كه تئاتر فمينستی شكل گرفت كه در شكل آغازينش بصورت نمايش خيابانی اجرا می شد . در انگليس دومين نسل تئاتر فمينيستی پا به عرصه ی وجود نهاد . نسل اول بنمايندگی جين آردن، آن جليكو و دوريس لزينگ در دهه ی ٥٠ فعاليتهای خود را در زمينه ی تئاتر فمينيستی آغاز كرده بود .
شكل گيری تئوری فمينيسم سوسياليستی در تئاتر انگليس
در تئوری فمينيسم سوسياليستی رابطه ی ميان جامعه ، اقتصاد و جنسيت بر صحنه ی تئاتر مورد بررسی قرار می گيرند . فمينيستهای سوسياليست تئوری برشت را در تئاتر الگوی توليدات هنری خود قرار می دهند . سريل چرچيل شيو ه نوشتاری اپيزوديك برشت كه در آن هر اپيزود مستقل است و لی در طول نمايش نقاط گره اپيزودها با يكديگر ارتباط پيدا می كنند را در دستور كار خود قرار می دهد .
تئوری و طرح اجرايی برشت تاثير بسزايی در تئاتر انگليس داشته است . اين تاثير پذيری از اولين سفر Berliner Ensamble در سال ١٩٥٦ به انگلستان و چاپ كتاب ّ برشت در تئاتر ّ توسط جان ويلت در سال ١٩٦٤ آغاز شد.
تئاتر سياسی از زمان شكل گيری جنبش سوسياليستی در انگلستان سنت داشته است و از اين طريق دراماتولوژی سازمان يافته ای كه پايه اش نقد اجتماعی بود بنيان گذاشته شد . تئاتر سياسی نيازمند اين توانايی است كه ايده ها و روابطی را كه ايدئولوژی را نمايان می سازند مجزا و آشكار كند . بر عكس شيوه های رئاليستی و ناتوراليستی كه ايدئولوژی را پنهان می كنند و می پوشانند ، تئوريها ی برشت در مورد اشكال اجتماع و ساختمان اپيك و فاصله گذاری در خدمت رسيدن به اين اصل كه روابط اقتصاد ی پايه ی واقعيات اجتماعی هستند ، قرار دارد تا ايدئولوژی مبارزه با شرايط تاريخی را برجسته سازد .
سو آلن كيس معتقد است كه تئوری فمينيستی بايد خود را در عمل سياسی بازيابد تا بدين وسيله به مخاطب واقعی خود نزديك شود . او معتقد است كه فمينيسم نبايد خود را در برج عاج زندانی كند . بنظر من ولی تئوری فمينيستی می تواند با غلبه بر تمام ايدئولوژيها در پيدا كردن راه حلی برای تمام زنانی كه امروز و اكنون زندگی ميكنند بسيار كارساز باشد و از اين طريق ارتباط خود را با دنيای واقعی اطراف حفظ كند.
performance art
يا نوع امروزی تئاتر فمينيستی
تئاتر زنان ّ و ّتئاتر فمينيستيّ دو واژه ی كاملا متفاوتند و الزاما اثر هر زنی كه تئاتر كار كند ، جزو ژانر تئاتر فمينيستی محسوب نمی شود. ما در تئاتر نيز زنانی را داريم كه هنوز به حدی از خود آگاهی نرسيده اند و از اينكه كارشان برچسب ضد مرد بودن بخورد هراس دارند . از سويی تئاتر فمينيستی را تئاتر حركت و آكسيون تعريف می كنند ، چرا كه می خواهد انفعالی را كه قرنها برای زن در حضور اجتماعی اش تعيین شده ، نفی كند.
در فرهنگ واژه های روانشناسی "خلاقيت" چنين تعريف شده است: "توانايی ديدن و ايجاد مناسبات و روابط جديد، توانايی توليد ايده های مخالف نورم و توانايی فاصله گرفتن از الگوهای فكری رايج ." در فرم امروزی تئاتر فمينيستی كه آگاهانه از ساختمان مردسالارانه ی تئاتر كلاسيك فاصله می گيرد ، زبان بدن ، زبان غالب است . اجرا كننده می تواند خود رابعنوان يك كاراكتر و بدن خود ، بازی و حركاتش را بعنوان سمبلهای آداب و رفتارهای روزمره بكار گيرد . در اين نوع اجرايی تئاتر فمينيستی بدن بازيگر به يك متافر ، يك وسيله ی ايجاد ارتباط تبديل می شود كه به تحليل خود انسانی اش می پردازد .
هنر پرفرمنس در سال ٧٠ در آمريكا، انگليس ، كانادا ، فرانه و هلند بعنوان شاخه ای از تئاتر برسميت شناخته شد ، ولی از آنجا كه اين هنر هنوز در كشورهايی كه سنت درام در آنها ريشه دارد ، بطور كامل پذيرفته نشده ، بسيار ی از زنان به اين فرم تئاتری روی آوردند . بهمين دليل بسياری از زنان پرفرمر فمينيست هستند : مثلا آنی گريفين ، لوری آندرسن ، تريشا براون و ...
نمونه ای از گروههای فمينيستی تئاتر
· گروه تاتی كورام Tatticoram
يك گروه تئاتری است كه در آكسفورد تشكيل شده و اعضای آن ٤ زن بازيگر و رقصنده هستند . بازيهای آنها بيشتر به شكل work in progress انجام می شود تا بصورت قطعه های از پيش حاضر شده ، چرا كه معتقند خلاقيت در حين كار بيشتر خود را شكوفا می سازد تا بر روی كاغذ . همه آنها علاوه بر بازيگری در نويسندگی و كارگردانی نيز تجربه دارند . در كار آنها "حركت" در وهله ی اول قرار دارد و" متن "در درجه ی دوم . طرح نور در كار آنها ازهمان جلسه ی اول تمرين های بازيگری تمرين می شود . آخرين اجرای آنها " سه خواهر ، در من می خواهم به مسكو بروم " (١٩٨٨ ) نام دارد كه بر اساس " سه خواهر " چخوف تنظيم شده است .
سوزانا ريكاردز ، كارگردان اين گروه می گويد : " وقتی كه اثرت را خلق می كنی ، آنچه را كه می خواهی در آن بازگو می كنی . چيزی كه قبلا گفته نشده . قبل از هر چيز بدين خاطر كه در تئاتر سنتی تعداد بسيار محدودی نقشهای قوی برای زنان در نظر گرفته شده است . مسقيما با تماشاگرت حرف می زنی و تمام قصدت اينست كه به طريقی بگويی "به اين زنان گوش بده . "
· Pina Bausch وتئاتر Wuppertal
رايموند هوگ كه كتابی درباره ی پينا باوش و ئتئاترش نوشته می گويد: قرار بود در نمايش جديد پينا باوش داستان عشقی ميان يك زن و يك كرگدن بازگو شود . در شب اجرا به او خبر دادند كه كرگدن را نمی تواند بر روی صحنه استفاده كند و او بناچار بجای كرگدن از مردی با كت و شلوار خاكستری استفاده كرد . چرا كه نقش انسان و كرگدن قابل تعويضند و رابطه ميان زن و مرد گاهی اوقات به همين اندازه ناممكن .
در تئاتر پينا باوش ناممكن امكان انجام يافتن می يابد . خود را امتحان كردن ، در خود فرو رفتن و جستجو كردن و شايد، يافتن . وقتی يكی از بازيگرانش از او می پرسد كه آيا در يك صحنه از نمايش بايد صحبت شود يا اين كه فقط حركت انجام می شود ، او جواب می دهد : بايد امتحانش كنيم ،همينطوری در تئوری نمی توانم بگويم . پينا باوش در پی آن نيست كه نقش "دانای كل" را بر عهده بگيرد .
او می گويد : "دانای كل" بخودش حق می دهد كه برای بقيه تعيین كند و ادعا كند كه همه چيز را می داند . من اما خودم در حال جستجو هستم . من هم مثل بقيه شنا می كنم .
تئاتر باوش نمی خواهد نقش ناجی بشريت را بازی كند . او مرزهای ميان تئاتر ، بالت ، تئاتر بيانی و تئاتر رقص را در هم می شكند.
در بسياری از نمايشهای او مردها با زنان مثل عروسك رفتار می كنند. در نمايش " رناته به سفر می رود " چند مرد دختركی را كه در گوشه ای ايستاده ، بغل می كنند . اگر با ديدن اين صحنه فقط فكر كنيم كه اتفاق عجيبی نيفتاده ، بلكه فقط مردهايی دختركی را از اينسو به آنسو بردند و بغل كردند ، در سطح مانده ايم . از ديدن اين صحنه ام می توان فكر كرد كه يك مرد در نهان موقعيتی را آرزو می كند كه دخترك بی حر كت و بدو ن هيچ عكس العملی بايستد و اعتراض نكند .
در تئاتر پينا باوش مرتب اتفاق می افتد ، هميشه حركت هست وتصوير . تئاتر باوش خود را به ما تحميل نمی كند ، بلكه آنقدر تصوير به ما پيشنهاد می كند ، تا بتوانيم حق انتخاب داشته باشيم .
پينا باوش امروز يكی از مطرح ترين كارگردانهای جهان است . با اين همه همواره در طول عمر هنريش با برخوردهای شديدا عصبی منتقدين و مقامات كنسرواتيو روبرو بوده است . چند بار در سالن با عصبيت به هم خورده و منتقدی معترض از آن بيرون رفته است . چرا كه تئاتر باوش تمام باورهای سطحی ما را در اينكه در صلح و صفا زندگی كنيم ، به زير علامت سوال می كشد . تئاتر او تمام آن چيزهايی كه به پشت مغزمان فرستاده ايم ، تا رنج حرف زدن و فكر كردن درباره شان را بر خود هموار كنيم را از پستو بيرون می كشد و در مقابلمان می گذارد .
با اينهمه خود او در مورد تئاترش می گويد : من نمی توانم و نمی خواهم پيام خاصی بدهم و به ديگران راه حل نشان بدهم . من سوال طرح می كنم . جواب را هر كس می تواند برای خود پيدا كند . من حكم صادر نمی كنم . "
او در لابلای حرفهايش اين جملات را تكرار می كند : "من نمی دانم" يا " من احساس می كنم كه " يا " بنظر من مهم است كه " ...
حس كردن ، تجربه كردن و رشد كردن ، فلسفه ی تئاتر ی باوش را می سازد ، و همه ی اينها مجموع آن چيزی هستند كه جهان ما كم دارد . استتيك زنانه ، آنچه با زندگی پيوندی ابدی دارد و با هر آنچه مرگ آفرين و قدرت طلب است ، فرسنگها فاصله دارد . اين فاصله درست است ...
· فرانكا رامه Franka Rahme
" ايده ی مطرح كردن مسائل خاص زنان را مدتها بود مه در سر می پروراندم. چرا ؟ چون من يك زن هستم . چون در اين مورد حرفهای بسياری برای گفتن داشتم . چون خشمی در من بود كه بايد بيانش می كردم . ما روش گروتسك را برگزيديم ، چرا كه بر اين باوريم كه گريستن و دلسوزی برای خود هيچ كمكی به ما نخواهد كرد . "
فرانكا رامه يكی از مهمترين پايه گذاران تئاتر فمينيستی است . او بازيگر اكثر نمايشهای داريو فو بود و تا سالها بنام همسر داريو فو از او ياد می شد. فرانكا رامه با بازی تك نفره اش در نمايش "فقط بچه، آشپزخانه و كليسا " راه مستقل خود را بعنوان يك تئاتری فمينيست آغاز كرد . او در همان سالها در مصاحبه ای می گويد: " من هميشه علاقه داشته ام ، سرنوشت زنان را بر روی صحنه بازسازی كنم. می دانيد ، در كارهای مشتركم با داريو فو هميشه اين احساس را داشته ام كه خلاقيتم محدود شده است . چرا بايد در اين مورد سكوت كنم؟ بهرحال بابازی در اين نمايش دارم احساس واقعی خودم را تحقق ميبخشم. رامه معتقد است كه تئاتر فمينيستی بهيچوجه تنها برای زنان انجام نمی شود ، بلكه مخاطبانش مردان نيز هستند .
تئاتر فمينيستی پايه گذاری شده از سوی رامه ، مورد حمايت همه جانبه ی سازمانها و جنبشهای زنان قرار گرفت و سازماندهی اجراهای آن در شهرهای مختلف ايتاليا توسط اين سازمانها انجام می شد . در يكی از اعلاميه های تبليغاتی سازمانهای فمينيستی آمده است:
" ما فمينيستها مفتخريم كه نوعی از تئاتر را داريم كه در آن به موضوع زن پرداخته می شود ، چرا كه تجربه به ما اثبات كرده كه اين نوع تئاتر می تواند جامعه ای را كه تا ريشه سنتی است ، به تفكر وا دارد.
با اينهمه برخی از فمينيستها نيز به او انتقاد می كردند كه موضوعاتی كه رامه در تئاترش بدانها می پردازد ، از جمله كورتاژ، ستم جنسی و پذيرفته نشدن زن بعنوان فرد ، موضوعاتی تكراری هستند كه از سالها پيش در درون جنبش فمينيستی در مورد آنها بحث شده است .
او در پاسخ می گويد : " اينكه در مورد اين موضوعها بحث شده ، دليل بر حل شدن آتها نيست . وقتی كه هنوز كليسای كاتوليك كورتاژ را جنايت می داند ، گواهی بر اين واقعيت است كه هنوز ابتدايی ترين حقوق زنان برسميت شناخته نشده . از سوی ديگر تا زمانی كه معضلات وجود دارند ، جای دارد كه در تئاتر بدانها پرداخته شود . تئاتر يك هنر مردمی است و روی سخنش تمام اقشار هستند و نه فقط رو شنفكران ."
استقبال بی نظير تماشاگران از نمايشهای رامه با رقم نزديك به ٢٠٠٠ تماشاگر برای هر اجرا ، خود گواهی بر اين نكته است .
در مورد اين مطلب نظر دهيد